ความสำคัญของพระไตรปิฎกจุลจอมเกล้าบรมธรรมิกมหาราช
ร.ศ.๑๑๒ : พระไตรปิฎกพิมพ์ชุดแรกของโลก

   พระไตรปิฎกเป็นคำสั่งสอนของพระสัมมาสัมพุทธเจ้า ซึ่งบันทึกเป็นภาษาบาลี สืบทอดมาเป็นระยะเวลากว่า ๒,๕๐๐ ปี ซึ่งมีเนื้อหากว่า ๒๐ ล้านคำ โดยมีบันทึกไว้ชัดเจนว่า พระอรหันตเถระ ๕๐๐ รูป ได้รวบรวมในการประชุมสังคายนาเมื่อพระพุทธเจ้าทรงดับขันธปรินิพพานเมื่อ พ.ศ. ๑

   จากความทรงจำของพระสงฆ์ผู้ทรงพระไตรปิฎกและชาวพุทธทั่วโลก ทำให้เกิดการสังคายนาสำคัญของโลกมาเป็นระยะ ๆ ในสมัยพุทธกาลพระไตรปิฎกบาลีได้มีการสวดทรงจำตลอดมา จึงมิได้มีการบันทึกเป็นลายลักษณ์อักษรในทวีปอินเดีย จนเมื่อปี พ.ศ. ๔๓๓ พระสงฆ์ลังกาได้มีการสังคายนาและบันทึกเป็นครั้งแรกด้วยการจารลงในใบลาน ด้วยอักษรสิงหลของลังกาทวีป

   พระไตรปิฎกจุลจอมเกล้าบรมธรรมิกมหาราช ร.ศ.๑๑๒ เป็นพระไตรปิฎกพิมพ์ชุดแรกของโลก โดยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ซึ่งโปรดริเริ่มให้มีการพิมพ์พระไตรปิฎกฉบับนี้แต่เมื่อ พ.ศ.๒๔๓๑ และพิมพ์สำเร็จในปี พ.ศ.๒๔๓๖ หรือ ร.ศ.๑๑๒

   นับแต่ปี พ.ศ.๒๔๒๖ เป็นต้นมา ประเทศต่างๆ ในเอเชีย ทั้งบรรดาประเทศที่นับถือพระพุทธศาสนา และประเทศในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ได้เผชิญกับวิกฤตการณ์การล่าอาณานิคมของจักรวรรดินิยมตะวันตก พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้มีพระราชดำรัส ณ วัดพระศรีรัตนศาสดารามเรื่องความสำคัญของการพิมพ์พระไตรปิฎก เพื่อเผยแผ่ให้กว้างขวาง และเพื่อธำรงพระพุทธศาสนาไว้ในโลก ในฐานะที่ประเทศสยามเป็นประเทศเดียวในบรรดาประเทศที่นับถือพระพุทธศาสนาที่คงความเป็นเอกราชไว้ได้ในเวลานั้น พระราชดำรัสนี้แสดงถึงพระราชวิสัยทัศน์ และพระเมตตาการุญอันหาประมาณมิได้ของพระองค์ท่านที่มีต่อชาติและต่อโลก

   ผลงานการวิจัยเรื่องพระไตรปิฎก ร.ศ.๑๑๒ โดย กองทุนสนทนาธรรมนำสุข ท่านผู้หญิง ม.ล.มณีรัตน์ บุนนาค ในพระสังฆราชูปถัมภ์ สมเด็จพระญาณสังวร สมเด็จพระสังฆราชสกลมหาสังฆปรินายก ได้พบว่า การพิมพ์และการพระราชทานพระไตรปิฎกชุดนี้ไปยังพระอารามหลวงและพระอารามทั่วประเทศ ๕๐๐ พระอาราม ซึ่งมีการเฉลิมฉลองอย่างยิ่งใหญ่ พรั่งพร้อมด้วยสามัคคีธรรมของคนทั้งชาติ ตลอดปี ร.ศ.๑๑๒ (พ.ศ.๒๔๓๖) และการพระราชทานพระไตรปิฎกชุดนี้ไปยังสถาบันการศึกษาที่สำคัญทั่วโลกกว่า ๒๖๐ สถาบันนั้น ได้มีผลที่ไม่เพียงทำให้ประเทศสยามรอดพ้นจากการถูกยึดครองจากจักรวรรดินิยม แต่ยังทำให้ประเทศสยามเป็นที่รู้จักและได้รับการยกย่องในฐานะ “ธรรมนคร” และพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวก็ทรงได้รับการยกย่องจากชนทั่วโลกในฐานะ “พระมหากษัตริย์บรมธรรมิกมหาราช” ซึ่งผลนี้ได้ประจักษ์ชัดในการเสด็จประพาสต่างประเทศในเวลาต่อมา

   การวิจัยเรื่องพระไตรปิฎก ร.ศ.๑๑๒ นั้น ได้เจาะลึกเรื่องราวเกี่ยวกับพระไตรปิฎกฉบับนี้ อย่างที่ไม่เคยมีผู้ใดศึกษามาก่อน เพราะได้ค้นพบเอกสารปฐมภูมิที่เกี่ยวกับพระไตรปิฎกนี้จำนวนกว่า ๕๐๐ ฉบับ นับตั้งแต่พระราชหัตถเลขาในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวที่ทรงปรารภที่จะจัดพิมพ์พระไตรปิฎกฉบับนี้ บันทึกการประชุมของคณะกรรมการ รายชื่อคณะสงฆ์ผู้ทำหน้าที่ตรวจชำระและเตรียมต้นฉบับ กรรมการฝ่ายฆราวาสซึ่งช่วยให้พระไตรปิฎกชุดนี้ ซึ่งเป็นการเปลี่ยนจากการบันทึกในใบลานมาเป็นการจัดพิมพ์เป็นหนังสือชุด ชุดละ ๓๙ เล่ม จำนวน ๑,๐๐๐ ชุด คือ ๓๙,๐๐๐ เล่ม สำเร็จอย่างงดงาม ทันสมัย และเป็นแม่แบบของการพิมพ์พระไตรปิฎกทั่วโลกในเวลาต่อมาจนถึงปัจจุบัน การพระราชทานพระไตรปิฎกฉบับนี้ไปยังพระอารามหลวงและพระอาราม ๕๐๐ แห่ง การเฉลิมฉลองพระไตรปิฎกซึ่งเป็นหลักฐานเรื่องวัฒนธรรมพระไตรปิฎกแห่งกรุงสยามที่ไม่เคยปรากฏหลักฐานชัดเจนเท่านี้มาก่อน การพระราชทานพระไตรปิฎกไปยังสถาบันทั่วโลก กว่า ๒๖๐ แห่ง หนังสือตอบรับจากสถาบันเหล่านั้น หนังสือสรรเสริญเฉลิมพระเกียรติจากทั่วโลก ฯลฯ และการค้นคว้าเพิ่มเติมจากเอกสารอื่นๆ ซึ่งล้วนเป็นข้อมูลปฐมภูมิหายาก รวมทั้งได้รวบรวมภาพและประวัติของบุคคลสำคัญที่เกี่ยวกับพระไตรปิฎกชุดนี้ด้วย อันนับเป็นงานที่ไม่เคยมีการรวบรวมและศึกษามาก่อน

   กล่าวได้ว่า พระไตรปิฎกฉบับจุลจอมเกล้าบรมธรรมิกมหาราช นี้ ได้มีส่วนสำคัญในการพลิกผันปี ร.ศ.๑๑๒ (พ.ศ.๒๔๓๖) จากปีที่มักเรียกกันว่า เป็นปีวิกฤตการณ์แห่งสงครามและความขัดแย้ง มาเป็นปีแห่งสันติสุขและความมั่นคงของชาติ ของภูมิภาค และของโลก ทั้งนี้ ก็ด้วยพระปรีชาญาณอันล้ำเลิศในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระปิยมหาราชของชาวไทย และพระบรมธรรมิกมหาราชของชาวโลกนั่นเอง

    ปัจจุบันพระไตรปิฎกฉบับประวัติศาสตร์ชุดที่สมบูรณ์ที่สุดที่ค้นพบในประเทศไทย กองทุนสนทนาธรรมนำสุขฯ ในพระสังฆราชูปถัมภ์ฯ ได้อัญเชิญไปเก็บรักษาไว้ที่หอพระไตรปิฎกนานาชาติ ขณะที่ห้องสมุดของมหาวิทยาลัยอุปชาลา ในสวีเดน ซึ่งเป็นหนึ่งในสถาบันที่ได้รับพระราชทานไปในครั้งนั้น ยังคงเก็บรักษาพระไตรปิฎกพระราชทานไว้อย่างดีและมีสภาพสมบูรณ์ และชาวตะวันตกเรียกพระไตรปิฎกฉบับนี้ว่า "The King of Siam's Edition of the Pali Tipitaka" (๑๙๘๓)

   สำหรับพระไตรปิฎกสากลอักษรโรมัน พ.ศ. ๒๕๔๘ ซึ่งเป็นพระไตรปิฎกภาษาบาลี อักษรโรมัน ชุดสมบูรณ์ชุดแรกของโลกนั้นได้อาศัยข้อมูลจากพระไตรปิฎกบาลีอักษรสยาม ร.ศ.๑๑๒ นี้ด้วย ในการตรวจชำระและจัดพิมพ์พระไตรปิฎกฉบับสังคายนาสากลนานาชาติ ภาษาบาลี อักษรโรมัน ตามการ สังคายนาร่วมกันของทุกประเทศที่นับถือพระพุทธศาสนาเถรวาท

   ๖ มีนาคม ๒๕๔๘ สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากัลยาณิวัฒนา กรมหลวงนราธิวาสราชนครินทร์ ผู้ทรงอุปถัมภ์พระไตรปิฎกในพระพุทธศาสนา ได้เสด็จจาริกไปพระราชทานพระไตรปิฎกบาลีอักษรโรมันแก่ ฯพณฯ จันทริกา บันดาราไนยเก กุมาราตุงคะ ประธานาธิบดีศรีลังกา ณ กรุงโคลัมโบ ตามคำกราบทูลเชิญของ ฯพณฯ ประธานาธิบดีแห่งประเทศศรีลังกา

   ผู้เชี่ยวชาญพระไตรปิฎกบาลีได้สวดออกเสียงบาลีสังวัธยายตรวจทานพระไตรปิฎก ๔๐ เล่มนี้ถึง ๓ รอบ นอกจากนี้ยังได้นำเทคโนโลยีสมัยใหม่ที่ชื่อว่า “เทคโนโลยีธรรมะ” มาช่วยยืนยันความแม่นยำสมบูรณ์ของพระคัมภีร์ทั้ง๔๐ เล่ม จึงทำให้พบการพิมพ์ผิดกว่า ๔๐,๐๐๐ แห่ง

   พระไตรปิฎกภาษาบาลีฉบับนี้ประกอบด้วยคำภาษาบาลี ๒,๗๐๘,๗๐๖ คำ หรือ ๒๐,๖๐๖,๑๐๔ ตัวอักษรโรมัน โดยในการจัดพิมพ์ครั้งนี้ได้จัดพิมพ์ขึ้นจำนวน ๑,๐๐๐ ชุด เพื่อประดิษฐาน ณ สถาบันชั้นนำทั่วโลก โดยเริ่มต้นจาก ๒๖๐ สถาบันที่เคยได้รับพระราชทานพระไตรปิฎกจากกรุงสยามเมื่อ พ.ศ.๒๔๓๖ ต่อไป.

   เมื่อวันที่ ๑๗ พฤศจิกายน ๒๕๔๘ คณะอักษรศาสตร์ร่วมกับกองทุนสนทนาธรรมนำสุข ท่านผู้หญิง ม.ล.มณีรัตน์ บุนนาค ในพระสังฆราชูปถัมภ์ฯ ได้จัดงานสมโภชพระไตรปิฎกฉบับจุลจอมเกล้าบรมธรรมิกมหาราช ร.ศ.๑๑๒ (พ.ศ.๒๔๓๖)
อักษรสยาม (๓๙ เล่ม)  ณ หอพระไตรปิฎกนานาชาติ